“O dennenboom, …” – de geschiedenis van de kerstboom

Volgens de Vereniging Nederlandse Kerstbomenkwekers (VNK) worden er in Nederland jaarlijks zo’n 2,2 tot 2,5 miljoen kerstbomen verkocht. Bijna elk tweede huishouden heeft met Kerstmis een versierde boom in huis. Daarom zijn we op zoek gegaan naar de geschiedenis van de kerstboom. We hebben onderzocht waar dit gebruik vandaan komt en wat de oorspronkelijke betekenis erachter is.

Kerstbomen: een kort overzicht

Het kerstliedje “O denneboom, o denneboom” verwijst naar de boom die we als kerstboom hebben aangewezen: de inheemse zilverspar (Abies alba). Maar bijna niemand heeft een echte dennenboom in huis staan. Als we aan de kerstboom denken, associëren we die meestal automatisch met de zilverspar.

De spar is echter niet de populairste kerstboomsoort

Tegenwoordig speelt de spar echter geen grote rol meer in de kerstboomindustrie, aangezien 90 procent van de verkoop met buitenlandse boomsoorten gebeurt. De resterende tien procent wordt gedeeld door de inheemse fijnspar (Picea abies) en de zilverspar, waarbij de zilverspar het kleinste aandeel van drie procent heeft. In het verleden werden alleen deze twee boomsoorten als kerstboom gebruikt. De soorten die nu de markt domineren zijn de Nordmannspar en de blauwspar. De Nordmannspar (Abies nordmanniana) komt oorspronkelijk uit de Kaukasus, terwijl de blauwspar (Picea pungens) uit Noord-Amerika komt. Beide soorten worden op onze breedtegraden gekweekt op plantages, vooral voor de verkoop van kerstbomen.

Waarom dan de term “dennenboom” voor de kerstboom?

Zoals al eerder vermeld, waren de fijnspar en de zilverspar vroeger de enige boomsoorten die als kerstboom werden gebruikt. Je kunt je afvragen waarom de kerstboom, die meestal een spar is, toch een dennenboom wordt genoemd. De belangrijkste reden hiervoor is dat er in het verleden geen onderscheid werd gemaakt tussen deze boomsoorten. Als ze toen al als hetzelfde werden beschouwd, is het niet verwonderlijk dat deze soorten ook nu nog vaak met elkaar worden verward. Je kunt een dennenboom herkennen aan zijn lange, zachte naalden, terwijl de spar juist harde en korte naalden heeft. Overigens groeit bij een spar de naald enkel aan de boom en bij een den dubbel, dus met 2 naalden.

De geschiedenis van de kerstboom: oorsprong in symboliek

De traditie van de kerstboom is eigenlijk een relatief recente ontwikkeling. In de negentiende eeuw vond de introductie van het gebruik om rond Kerst een boom neer te zetten in Nederlandse huishoudens plaats via de destijds nieuw opgerichte zondagsscholen. De versierde kerstboom is een verdere ontwikkeling ontstaan uit Germaanse tradities. In die tijd brachten mensen geen hele bomen in huis, maar alleen de takken van groenblijvende naaldbomen. De nadruk lag op de volgende drie aspecten.

Groenblijvende takken als teken van hoop

Het feit dat de takken groen bleven, werd gezien als een teken dat de winter overwonnen kon worden aangezien ze standhielden in donkere, koude tijden. De naalden met hun groene kleur stonden op hun beurt voor de terugkeer van planten en de naderende lente.

Afweer en bescherming door naaldbomen

De takken van de machtige naaldbomen werden ook gebruikt als afweer- en beschermingsmiddel tegen geesten, waaraan onze voorouders geloofden. Men geloofde dat dennen en sparren winterdemonen en andere griezelige wezens konden afweren. Tevens geloofde men dat de takken konden worden gebruikt om welwillende huisgeesten aan te trekken. Daarom werden deuren, ramen en alle kamers tijdens de donkerste tijd van het jaar versierd met takken.

Symbool voor vruchtbaarheid

Dennen en sparren symboliseerden niet alleen de langverwachte lente, maar ook vruchtbaarheid. Men geloofde dat dit kon worden doorgegeven via de groene takken: Ze werden tot een roede gebonden. Deze werden dan gebruikt om jonge vrouwen en vrouwelijke dieren met Kerstmis te slaan, zodat de levenssappen van de boom werden overgedragen. Het hulpje van Sinterklaas, Piet, droeg een roede en herinnert aan dit oude vruchtbaarheidsritueel. Men geloofde ook dat wie met de roede geslagen werd, het jaar daarop niet ziek zou worden.

De kerk heeft de kerstboom destijds afgewezen als een heidens gebruik

De groene takken van sparren en dennen die tijdens de “Rauhnächte” (ook wel rooknachten of ruwe nachten genoemd) bij de mensen thuis werden binnengebracht, werden “Weihnachtsmaien” genoemd. Dit gebruik, dat overigens niet met Kerstmis maar met Nieuwjaar werd uitgevoerd, werd niet gewaardeerd door de kerk. Zij beschouwde het als een heidens gebruik, vergelijkbaar met het geven van geschenken. De klachten van de geestelijken leken echter geen blijvende indruk te maken op hun beschermelingen. De takken werden al snel de kerstboom.

Het ontstaan van de kerstboom: een triomftocht over alle continenten

De kerstboom werd voor het eerst vermeld aan het begin van de 15e eeuw in Freiburg (Duitsland). Hier had het bakkersgilde een boom in een ziekenhuis versierd met bakkerswaren, noten en fruit. Kinderen uit arme milieus mochten deze op nieuwjaarsdag “oogsten”. In die tijd werden de dennen- of sparrenbomen niet opgetuigd zoals we dat nu kennen. In plaats daarvan werden ze aan het plafond gehangen met de stam naar boven.

In de 16e eeuw: de eerste gedocumenteerde kerstboom in Straatsburg

Aan het begin en in het midden van de 16e eeuw is er het eerste schriftelijk bewijs van een kerstboom in Straatsburg, versierd met appels en hosties. Deze bomen waren onder de geestelijken niet populairder dan de kersttakken, omdat ze werden gezien als een voortzetting van de bijgelovige boomcultus.

Sinds de 19e eeuw hoort de kerstboom er helemaal bij

Ondanks alle tegenstand was de kerstboom niet te stoppen en werd hij al snel populair in alle delen van Europa. Aanvankelijk was de kerstboom beperkt tot de aristocratische sociale klassen, maar hij vond ook zijn weg naar de hogere middenklasse. In de 18e eeuw brachten emigranten het gebruik naar Amerika, vanwaar het zich over alle continenten verspreidde. Uiteindelijk erkende ook de kerk het en werd de kerstboom geïntroduceerd als symbool van Christus die de wereld met licht verlicht. Vanaf de 19e eeuw vormde de kerstboom een onmisbaar onderdeel van de kerstvieringen. In veel regio’s staat hij vandaag de dag nog steeds bekend als dennenboom, hoewel het, zoals we hebben geleerd, zelden dit type boom is.

Het gebruik van de kerstboom in de geneeskunde

Een kerstboom is niet alleen mooi om naar te kijken. De naalden en hars bevatten essentiële oliën die gebruikt kunnen worden.

Etherische oliën voor aandoeningen van de luchtwegen en bij spierpijn

De hars en naalden van de boom bevatten etherische oliën. Ze hebben een slijmoplossende en antiseptische werking, waardoor ze bijzonder geschikt zijn bij luchtwegaandoeningen. Daarnaast bevorderen ze de doorbloeding van de huid en hebben ze een ontstekingsremmende werking als ze uitwendig worden aangebracht. Ze worden daarom ook wel gebruikt als smeersel of badtoevoeging bij spierklachten en reumatische pijn.

Tips en ideeën voor de kerstboom

• In ons magazine-artikel vind je informatie en tips over duurzame kerstbomen. Een ander leuk en duurzaam alternatief: maak een decoratieve hangende kerstboom van takken.
• Geef je kerstboom een heel persoonlijk tintje door hem te versieren met zelfgemaakte kerstdecoraties. Wat dacht je bijvoorbeeld van kerstboomdecoraties in macramé-techniek, gemaakt van  stro of van koudporselein?

Opmerking: Dit artikel is met de grootste zorgvuldigheid geschreven. De auteur is echter geen arts of apotheker. De in dit artikel gegeven informatie mag niet worden opgevat als een gezondheidsadvies. Bespreek daarom de toepassing van de tips voor de gezondheid vooraf met je huisarts.