Verantwoordelijk eigenaarschap: tijd voor een nieuwe rechtsvorm

Het woord ‚,boer‘‘ zal in deze tekst vaker worden gebruikt, terwijl het helemaal niet over landbouw gaat. Maar het past zo goed. Bijvoorbeeld de zin: ,,Wat de boer niet kent, dat vreet hij niet.‘‘ Want de angst voor nieuwe dingen geldt ook voor het vennootschapsrecht. Een Purpose onderneming zoals Waschbär is ongewoon. Er zijn wel aandeelhouders, maar die bezitten het bedrijf slechts als gevolmachtigde en kunnen de winst niet in hun eigen zak steken. Het zijn de mensen die in de onderneming werken,  die over het bedrijf beslissen en haar vorm geven en niet aandeelhouders van buiten de onderneming. In plaats van winstmaximalisatie, ligt de nadruk op de zingeving. Een stichting ziet toe op de naleving van deze principes.

,,Als je zo’n model wilt uitleggen, zullen veel mensen het idee erachter misschien wel begrijpen, maar het blijft een nasmaakje hebben‘‘, zegt Waschbär bedrijfsleider Matthias Wehrle. ,,Daarom is het tijd voor een nieuwe rechtsvorm, die via een federale wet regelt hoe bedrijven in verantwoordelijk eigenaarschap moeten worden opgezet.‘‘

Verantwoordelijkheid nemen zonder iets te bezitten

Verantwoordelijk eigenaarschap. Een begrip dat bijna niemand kent. Om het te begrijpen helpt het om het te vergelijken met een boer. Normaal gesproken heeft een boer zijn eigen land, waarmee hij binnen de kaders van de wet kan doen wat hij wil. Vaak is deze oppervlakte echter niet voldoende, zodat de boer nog extra land moet pachten. Hoewel het land niet van hem is, gebruikt hij dit gebied om winst te maken voor zijn bedrijf. Hij is ook verantwoordelijk voor het juiste gebruik van de grond in de zin van duurzaamheid – anders kan hij op den duur niet meer oogsten. Het grondstuk kan hij echter niet verkopen, want het is niet van hem.

Vergelijkbaar is de situatie voor de bedrijfsleiding van van Waschbär. De bedrijfleidster Katharina Hupfer en bedrijfleider Matthias Wehrle bezitten elk 49,5 procent van de aandelen, maar zien zichzelf als “gevolgmachtigde eigenaren”. Wat Waschbär aan winst maakt, komt niet in de zakken van de aandeelhouders, maar blijft in het bedrijf. Mochten Katharina Hupfer en Matthias Wehrle ooit stoppen met werken voor Waschbär, dan verlaten ze het bedrijf net als iedere andere medewerker. Zoals bij de pachtgrond van de de boer, kunnen de aandeelhouders het bedrijf van een Purpose onderneming niet op de traditionele manier verkopen of nalaten. Alleen de aandelen zijn van hen en hetgeen neerkomt op 12.474 euro per persoon.

Een ingewikkelde, juridische constructie

Er is echter één punt waar de vergelijking met het pachten niet opgaat. De juridische achtergrond bij een Purpose onderneming is namelijk veel gecompliceerder. Wie in Duitsland voor zo’n constructie kiest, moet kennis hebben van het vennootschaps- en belastingrecht. Of zich laten adviseren. Dit is tijdrovend en kost veel geld. ,,Het heeft meer dan een jaar geduurd om de opvolging van de voormalige Waschbär eigenaar Ernst Schütz in 2017 te regelen‘‘, herinnert zich Matthias Wehrle, toen de Waschbär bedrijfsleiders samen met Ernst Schütz op zoek waren naar een opvolgingsregeling die het voortbestaan van het bedrijf samen met zijn waarden zou garanderen. ,,Het idee was om het bedrijf als een onafhankelijk organisme te zien. Dit betekent dat het kapitaal van het bedrijf en de winst die wordt gemaakt, in het bedrijf blijven en haar toebehoren‘‘, aldus Matthias Wehrle.

De Purpose stichting waakt over de Purpose principes

Zo is het idee ontstaan om samen te werken met de Purpose stichting. Deze heeft met één procent het kleinste aandeel van het bedrijf in handen. Maar deze ene procent weegt zwaar: volgens de aandeelhoudersovereenkomst kan de stichting de besluiten van de andere aandeelhouders (momenteel de twee bedrijfsleiders van Waschbär) blokkeren indien zij besluiten nemen die niet in overeenstemming zijn met de statuten van de onderneming. ,,Natuurlijk hebben we getracht de eigendomskwestie naar beste weten en overtuiging geprobeerd in onze statuten te regelen. Maar met een nieuwe wet zouden we veel meer zekerheid hebben, dan met de constructie die we nu hebben moeten bedenken‘‘, meent Matthias Wehrle.

Wetsvoorstel voor bedrijven met gebonden activa

De stichting Verantwortungseigentum pleit voor een dergelijke wet. Waschbär was in 2019 één van de 32 leden die de stichting hebben opgericht. Het doel van dit initiatief is om een aanvullende rechtsvorm in het vennootschapsrecht te verschaffen die zowel start-ups als kleine en middelgrote bedrijven in staat stelt zinvolle opvolgingsregelingen te treffen en op lange termijn de onafhankelijkheid van bedrijven zonder het winstoogmerk van individuele personen. Acht professoren en juristen hebben de afgelopen twee jaar aan een wetsvoorstel gewerkt en sinds februari 2021 is een herziene versie beschikbaar.

Hierin wordt voorgesteld het bestaande vennootschapsrecht met voorschriften voor GmbH’s, AG’s en andere vernnootschapsvormen aan te vullen met een extra variant: de ,,vennootschap met gebonden kapitaal‘‘. Het ietwat omslachtige begrip is bedoeld om duidelijk te maken dat andere bedrijven in geen geval het streven naar verantwoordelijk handelen mag worden ontzegd. ,,De bestaande vormen in het vennootschapsrecht moeten blijven bestaan‘‘, zegt Matthias Wehrle. ,,Maar voor constructies zoals bij Waschbär heb je een individuele oplossing nodig. Als dit via een wet een wettelijk kader zou krijgen,  zou dat voor ons meer zekerheid betekenen en voor de consument meer duidelijkheid en transparantie.‘‘

Oplossing: een stichting als hulpconstructie

Boerenverstand. Dat moet je in Duitsland hebben als je het bedrijf niet binnen de familie wilt nalaten of het aan de hoogste bieder wilt verkopen. Iedereen die bepaalde waarden voor zijn bedrijf definieert en deze in de toekomst wil behouden, kan moelijk om een oplossing via een stichting heen. Meer dan 130 jaar geleden was de firma Zeiss in Jena een pionier in het overdragen van bedrijfsaandelen aan een stichting. Het idee is dus niet helemaal nieuw. Echter is de weg via een stichting tot op de dag van vandaag juridisch nog zo ingewikkeld, dat slechts ongeveer 200 bedrijven in Duitsland voor deze vorm hebben gekozen.

Een nieuwe rechtsvorm is gewenst

Vooral voor kleinere bedrijven is de weg naar een individuele regeling te moeizaam en te duur. Veel middelgrote bedrijven zouden echter wel belangstelling hebben in een juridisch bindende regeling. Het Instituut für Demoskopie Allensbach heeft dat in een representatief onderzoek naar de opvolgingskweste van familiebedrijven ontdekt. Volgens de in mei 2021 gepubliceerde gegevens is 72 procent van de ondervraagde bedrijven voorstander van een nieuwe rechtsvorm. Twee derde van deze bedrijven geeft echter de voorkeur aan een opvolgingsregeling binnen de familie. Dit werkt echter vaak niet, omdat niemand in het gezin is met de juiste vaardigheden of bereidheid. Dan blijven er volgens het gebruikelijke vennootschapsrecht slechts drie opties over: het bedrijf verkopen, het overdragen aan een werknemer of iemand van buitenaf of als oplossing, een stichting opzetten.

Verantwoordelijk eigenaarschap als alternatief voor een stichting?

Vooral dat laatste is ingewikkeld. De kosten van juridisch advies lopen al snel op tot meer dan honderdduizend euro. Geen wonder dat 76 procent van de door het Allenbachs instituut ondervraagde bedrijven voor hun opvolgingsregeling geen stichting kan voorstellen. Volgens de studie zou echter een vijfde van de bedrijven belangstelling hebben voor een eenvoudiger oplossing, als die er was.

Dit is precies waarvoor de stichting Verantwortungseigentum zich inzet. Of hun wetsvoorstel uiteindelijk bindend wordt, hangt ook af van de meerderheid van de nieuwe regering na de verkiezingen in september 2021. De SPD en de Grüne hebben het bevorderen van verantwoord eigenaarschap in hun verkiezingsprogramma staan. Hoewel de CDU en de FDP hooggeplaatste vertegenwoordigers, zoals Armin Laschet en Christian Lindner, hebben laten deelnemen aan een bespreking van het wetgevingsinitiatief in Berlijn in april 2021, komt het thema verantwoord eigenaarschap in het verkiezingsprogramma van geen van beide partijen voor.

Blijft alles zoals het is: ingewikkeld?

Tot slot nog een tegeltjeswijsheid : ,,Als de haan kraait op de mestvaalt, verandert het weer, of het blijft zoals het is.‘‘ Mocht de politieke situatie na de verkiezingen in Duitsland in september veranderen, dan zou het door Waschbär gesteunde wetgevingsinitiatief van de stichting Verantwortungseigentum een goede kans maken om in de Bondsdag te worden besproken. Zo niet, dan blijft alles zoals het is voor bedrijfsoverdrachten buiten het gebruikelijke vennootschapsrecht: ingewikkeld.

Tip: In de ARD-Mediathek vind je een reportage over Purpose bij Waschbär en de idee van deze nieuwe rechtsvorm.